φίλιππος

I

Όνομα 5 βασιλιάδων της Μακεδονίας.

1. Φ. A’. Γιος του Αργαίου και πατέρας του Αερόπου, τρίτος ή έκτος βασιλιάς της Μακεδονίας. Βασίλεψε από το 621 έως το 588 π.Χ., και έπεσε πολεμώντας εναντίον των Ιλλυριών.

2. Φ. B’. Πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου (; 382 π.Χ. - Αιγαί 336 π.Χ.). Θεωρείται από πολλούς ο μεγαλύτερος βασιλιάς της Μακεδονίας, ανώτερος από πολλές απόψεις και από τον Αλέξανδρο. Γιος του Αμύντα Γ’, το 359 κατόρθωσε να εκτοπίσει διάφορους διεκδικητές του θρόνου και να ανακηρυχθεί βασιλιάς. Μόλις πήρε την εξουσία, προσπάθησε μεθοδικά να μετατρέψει τη Μακεδονία από μικρό περιφερειακό κράτος σε μεγάλη ελληνική δύναμη. Αναδιοργάνωσε το στρατό, πολέμησε νικηφόρα εναντίον των Ιλλυριών, των Θεσσαλών, των Θρακών και των Παιόνων και οχύρωσε τα σύνορα της Μακεδονίας. Η κατάκτηση όμως μερικών αθηναϊκών οχυρών πόλεων στις ακτές της Θράκης προκάλεσε την εχθρότητα της Αθήνας, που κράτησε πολλά χρόνια. Το 354 ο Φ., με πρόσκληση των Θεσσαλών, ενδιαφέρθηκε για πρώτη φορά για τα ελληνικά πράγματα, παίρνοντας μέρος στον λεγόμενο Γ’ Ιερό πόλεμο, που είχε φέρει αντιμέτωπες τις ελληνικές πόλεις, και συνέβαλε κατά τρόπο αποφασιστικό, παρά την αντίδραση της Αθήνας και της Σπάρτης, στον αγώνα εναντίον των Φωκέων. Το 348 πραγματοποίησε εισβολή στη χερσόνησο της Χαλκιδικής και κατέστρεψε την Όλυνθο. Έπειτα έκανε ειρήνη με την Αθήνα (346), την ειρήνη του Φιλοκράτη όπως ονομάστηκε, και στη συνέχεια πέτυχε να ανακηρυχθεί ισόβιος άρχοντας των Θεσσαλών.

Ενώ είχε συνάψει συνθήκη συμμαχίας με τον βασιλιά της Περσίας και ασχολήθηκε με την επέκταση των μακεδονικών κατακτήσεων στην Ήπειρο και στη Θράκη, ξέσπασε νέος πόλεμος, στον οποίο συνασπίστηκαν εναντίον του η Αθήνα και η Θήβα και ο οποίος, έπειτα από τρία χρόνια συγκρούσεων χωρίς αποτέλεσμα, τελείωσε με την αποφασιστική μάχη της Χαιρώνειας (338). Τότε ολόκληρη η Ελλάδα υποτάχθηκε στην εξουσία του Φ. Ενώ όμως κατέστρωνε σχέδια για μια περισσότερο φιλόδοξη προσπάθεια (δημιουργία μιας πανελλήνιας ομοσπονδίας για την προετοιμασία της διεξαγωγής αποφασιστικού πόλεμου εναντίον των Περσών), δολοφονήθηκε για λόγους προσωπικής εκδίκησης, αν και δεν έλειψαν οι υποψίες ότι υποκινητές της δολοφονίας του ήταν η γυναίκα του Ολυμπιάδα και ο γιος του Αλέξανδρος. Με τη δράση του Φ. είναι στενά συνυφασμένη η πολιτική του περίφημου Αθηναίου ρήτορα και πολιτικού Δημοσθένη.

3. Φ. Γ’ ο Αρριδαίος. Ανακηρύχθηκε βασιλιάς στη Βαβυλώνα από τον στρατό, μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, με τον όρο να συμβασιλεύσει με το παιδί εκείνου, το οποίο θα γεννούσε η Ρωξάνη. Ήρθε όμως σε αντίθεση με την Ολυμπιάδα και εκτελέστηκε το 317 π.Χ., κατά διαταγή της, μαζί με τη σύζυγό του Ευρυδίκη.

4. Φ. Δ’. Βασίλευσε το 297 – 296 π.Χ. Ήταν γιος του Κασσάνδρου. Πέθανε από φυματίωση, ενώ έσπευδε σε βοήθεια των Αθηναίων, εναντίον των οποίων είχε επιτεθεί ο Δημήτριος ο Πολιορκητής. Η βασιλεία του κράτησε μόλις 4 μήνες.

5. Φ. E’ (περ. 237 – 179 π.Χ.). Έγινε βασιλιάς σε ηλικία 16 ετών. Για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο που αποτελούσε η νέα ρωμαϊκή δύναμη, συμμάχησε με τους Καρχηδόνιους, των οποίων ο στρατός, με αρχηγό τον Αννίβα, προέλαυνε νικηφόρος στην Ιταλία. Ο πόλεμος παρατάθηκε δέκα χρόνια χωρίς καμιά παράταξη να μπορέσει να σημειώσει αποφασιστική νίκη, ώσπου, το 205, τελείωσε με την, επωφελή για τον Φ., ειρήνη της Φοινίκης. Έπειτα, συμμαχώντας με τον Αντίοχο Γ’ της Συρίας, κινήθηκε εναντίον του Πτολεμαίου E’ της Αιγύπτου, προσπαθώντας συγχρόνως να εδραιώσει την επιρροή του στο Αιγαίο σε βάρος της Ρόδου και της Περγάμου. Η ρωμαϊκή επέμβαση (200) υπέρ του Πτολεμαίου επέδρασε αποφασιστικά στην εξέλιξη του πολέμου, που έληξε με τη συντριπτική ήττα του Φ. στις Κυνός Κεφαλές της Θεσσαλίας (197 π.Χ.), έπειτα από την οποία υπέγραψε ειρήνη με βαρύτατους όρους. Πέθανε, ενώ προσπαθούσε να ετοιμάσει νέο πόλεμο εναντίον της Ρώμης, αφήνοντας στον θρόνο τον γιο του Περσέα.

O Φίλιππος Β’ της Μακεδονίας, όπως εικονίζεται σε νόμισμα της εποχής.

II

Όνομα ιστορικών προσώπων.

1. Γιος του Αλεξάνδρου A’ της Μακεδονίας. Ο Περδίκκας B’ τον ανάγκασε να καταφύγει στην Αθήνα το 436 π.Χ., επειδή ο γιος του Αμύντας διεκδικούσε τον μακεδονικό θρόνο.

2. Ο Μεγαλοπολίτης. Γιος ενός Μακεδόνα Αλεξάνδρου, ίσως απόγονος του Μεγάλου, διεκδικούσε τον μακεδονικό θρόνο από τον Φίλιππο E’. Το 191, με διαταγή του Αντιόχου Γ’, φρόντισε για την ταφή των Μακεδόνων που είχαν σκοτωθεί στις Κυνός Κεφαλές και που δεν είχαν ταφεί από τον Φίλιππο E’. Αργότερα μεταφέρθηκε στη Ρώμη ως όμηρος.

3. Γιος του Αντιπάτρου. Το 317 π.Χ. κατηγορήθηκε από την Ολυμπιάδα, μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ότι είχε δηλητηριάσει τον γιο της. Πολέμησε εναντίον του Αντιγόνου και του Δημητρίου Πολιορκητή. Το 313 – 312, ενώ πολιορκούσε, για λογαριασμό του αδελφού του βασιλιά Κασσάνδρου, τους Ηπειρώτες και Αιτωλούς, τραυματίστηκε και πέθανε.

4. Δεύτερος γιος του Αντιγόνου και της Στρατονίκης, γεννήθηκε το 332 π.Χ. και πέθανε το 306, αφού πολέμησε γενναία στον Ελλήσποντο.

5. Μακεδόνας ταπεινής καταγωγής, που νυμφεύτηκε τη Βερενίκη. Από την ένωση αυτή γεννήθηκαν ο Μάγας και η Αντιγόνη, που παντρεύτηκε το 298 π.Χ., τον Πύρρο της Ηπείρου.

6. Αξιωματικός, φίλος του Αντιγόνου, που πήρε μέρος στις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το 312 ήταν σύμβουλος του Δημητρίου, και το 302 διεκδικούσε τις Σάρδεις, αν και η πόλη, ύστερα από προδοσία, είχε παραδοθεί στον στρατηγό του Λυσιμάχου Πρεπέλαο.

7. Ακαρνάνας, γιατρός του Μεγάλου Αλεξάνδρου από την παιδική του ηλικία. Έσωσε τον Αλέξανδρο από πυρετό που είχε προκληθεί από λουτρό στον ποταμό Κύδνο της Κιλικίας. Ο Αρριανός, ο Διόδωρος, ο Πλούταρχος και άλλοι ιστορικοί αφηγούνται ότι, ενώ ο Φ. ετοιμαζόταν να δώσει στον Αλέξανδρο ένα δραστικό φάρμακο, που κανείς άλλος γιατρός δεν τολμούσε να δώσει στον βασιλιά, ο Αλέξανδρος πήρε ένα γράμμα από τον Παρμενίωνα, που τον ικέτευε να φυλάγεται από τον Φ., γιατί ο γιατρός είχε δωροδοκηθεί από τον Δαρείο για να τον δηλητηριάσει. Ο Αλέξανδρος είχε τόση εμπιστοσύνη στον Φ., ώστε πρώτα ήπιε το φάρμακο και κατόπιν έδωσε την επιστολή στο γιατρό. Φυσικά, η κατηγορία ήταν άδικη, και το φάρμακο γιάτρεψε τον βασιλιά, λίγο πριν από τη μάχη της Ισσού (333 π.Χ.).

8. Βασιλιάς της Συρίας, γιος του Αντιόχου H’. H δράση του σημειώθηκε τον 1o αι. π.Χ. Εκτόπισε τον αδελφό του Δημήτριο και κυριάρχησε σε ολόκληρη τη Συρία το 88 π.Χ. Τον έδιωξε όμως από τον θρόνο ο νεότερος αδελφός του Αντίοχος IB’.

9. Ο Άραβας. Ρωμαίος αυτοκράτορας (Καίσαρ Ιούλιος Φίλιππος Αύγουστος), που καταγόταν από την Αραβία. Προκάλεσε τον φόνο του Γορδιανού και τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Σκοτώθηκε το 249 μ.Χ., πολεμώντας εναντίον του Δεκίου, που ανακηρύχθηκε από τις λεγεώνες αυτοκράτορας.

10. Έλληνας κωμικός ποιητής, ο μεγαλύτερος από τους τρεις γιους του Αριστοφάνη.

11. Επιγραμματογράφος από τη Θεσσαλονίκη, που έζησε στη Ρώμη την εποχή του Τιβερίου. Συγκέντρωσε τα επιγράμματα των ποιητών που εμφανίστηκαν μετά τον Μελέαγρο και τα δικά του σε μια συλλογή, που την αφιέρωσε σε κάποιον Κάμιλλο. Τα περίπου 80 δικά του επιγράμματα δεν έχουν πρωτοτυπία.

12. Έλληνας γιατρός, σύγχρονος του Γαληνού, της εμπειρικής σχολής. Στο έργο του Περί της ιατρικής εμπειρίας, ο Γαληνός στηρίζει το θέμα του σε έναν διάλογο ανάμεσα στον ίδιο, στον Φ. και στον Πέλοπα.

III

‘Όνομα 6 βασιλιάδων της Γαλλίας.

1. Φ. A’, βασιλιάς της Γαλλίας από το 1060 έως το 1108, της δυναστείας των Καπετιδών. Βασίλευσε σε μια περίοδο συνεχών αναταραχών και φεουδαλικών πολέμων, και βρισκόταν σχεδόν συνέχεια σε σύγκρουση με την Εκκλησία, τόσο εξαιτίας της προσωπικής διαγωγής του όσο και για την αντίσταση του στην ηθική μεταρρύθμιση της Εκκλησίας, που βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη κατά το δεύτερο μισό του 11ου αι.

2. Φ. B’ ο Αύγουστος, βασιλιάς της Γαλλίας από το 1180 έως το 1223, της δυναστείας των Καπετιδών. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους οργανωτές του μοναρχικού κράτους· επί βασιλείας του η Γαλλία άρχισε να κατακτά τα πρωτεία μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Είχε ως κύριους ανταγωνιστές τους βασιλιάδες της Αγγλίας Ερρίκο B’, Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο, Ιωάννη τον Ακτήμονα και Ερρίκο Γ’, που κατείχαν μεγάλες περιοχές στη Γαλλία. Έλαβε μέρος, μαζί με τον Φρειδερίκο Βαρβαρόσα και τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο, στην Γ’ Σταυροφορία (1189-91), και, μαζί με τον τελευταίο, απελευθέρωσε την Άκκα. Λόγω όμως αναζωπύρωσης παλαιών διαφορών με τον σύμμαχό του, εγκατέλειψε αμέσως μετά τη Σταυροφορία. Ύστερα ήρθε σε ανοιχτό πόλεμο με τον Ριχάρδο το 1194, αλλά χωρίς επιτυχία (αντίθετα οι Άγγλοι ενίσχυσαν τη θέση τους στη Νορμανδία). Εκδικήθηκε όμως επί Ιωάννη του Ακτήμονα, από τον οποίο απέσπασε τη Νορμανδία και το Πουατού (1204), συντρίβοντάς τον έπειτα ολοκληρωτικά στη μάχη της Μπουβίν (1214). Εκτός από τη Νορμανδία και το Πουατού, περιήλθαν τότε στο γαλλικό στέμμα η Βουλόνη, η βελγική Φλάνδρα και πολλά άλλα βόρεια φέουδα. Στο διοικητικό πεδίο, ο Φ. δημιούργησε τους βαΐλους, (baillis) υπαλλήλους του βασιλιά, που τους αντέταξε στους ανυπότακτους φεουδάρχες. Στο στρατιωτικό πεδίο, δημιούργησε τακτικό στρατό, με πυρήνα επαγγελματίες ιππείς που στηρίζονταν από την αστική πολιτοφυλακή, ο οποίος διακρίθηκε στη μάχη της Μπουβίν. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον εξωραϊσμό του Παρισιού και άφησε ανθηρά τα δημόσια οικονομικά. Η ατυχέστερη σελίδα της λαμπρής ιστορίας του γράφτηκε με την ανοχή που έδειξε απέναντι στη σφαγή των Αλβιγηνών.

3. Φ. Γ’ ο Τολμηρός, βασιλιάς της Γαλλίας από το 1270 έως το 1285, της δυναστείας των Καπετιδών, γιος του Λουδοβίκου Θ’ του Aγίου. Έπειτα από διάφορες εκστρατείες που έκανε για να διατηρήσει στο στέμμα περιοχές που αμφισβητούσαν οι φεουδάρχες, οι οποίοι είχαν επαναστατήσει με την υποστήριξη ισπανικών στρατευμάτων, μπλέχτηκε στον πόλεμο του Σικελικού Εσπερινού. Αφού συμμάχησε με τον Κάρολο τον Ανδηγαυικό, επιτέθηκε εισβάλλοντας στην Καταλονία εναντίον του Πέτρου Γ’ της Αραγονίας, ο οποίος είχε καταλάβει τη Σικελία. Αλλά οι νίκες που σημείωσε στη Μεσόγειο ο στόλος της Αραγονίας με την αρχηγία του Ρογήρου της Λαυρίας, έκοψαν τον ανεφοδιασμό των Γάλλων που βρίσκονταν στην Καταλονία και η εκστρατεία κατέληξε σε καταστρεπτική αποχώρηση του στρατού του Φ., κατά την οποία σκοτώθηκε και ο ίδιος.

4. Φ. Δ’ ο Ωραίος, βασιλιάς της Γαλλίας από το 1285 έως το 1314, της δυναστείας των Καπετιδών, γιος του Φιλίππου Γ’ του Τολμηρού. Όταν έγινε βασιλιάς σε ηλικία 17 ετών, επανέλαβε τον πόλεμο εναντίον της Αγγλίας και πολέμησε πέντε χρόνια εναντίον του Εδουάρδου A’ (1294-99), με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη της Φλάνδρας, μιας από τις πλουσιότερες περιοχές της Ευρώπης λόγω της υφαντουργίας και του εμπορίου της. Υπέστη όμως σοβαρή ήττα από τους κατοίκους της Φλάνδρας κοντά στο Κουρτρέ (1302, τη λεγόμενη μάχη των σπιρουνιών), η οποία δυσκόλεψε όλη την επιχείρηση. Ο Φ. παρ’ όλα αυτά νίκησε στη Λίλη και στο Ντουέ. Συγχρόνως μια παλαιά άγρια διαμάχη μεταξύ του βασιλιά και του πάπα Βονιφάτιου H’ προκαλούσε νέα δραματική κρίση: η σύγκρουση χρονολογούνταν από το 1296, όταν ο πάπας είχε κατηγορήσει τον βασιλιά ότι επέβαλε στον κλήρο φορολογία, από την οποία μέχρι τότε ήταν απαλλαγμένος. Στις επανειλημμένες αυστηρές παρατηρήσεις του πάπα, ο Φ. απάντησε συγκαλώντας (1302) τη Γενική Συνέλευση των τάξεων στην Παναγία των Παρισίων: με την ευκαιρία αυτή οι αντιπρόσωποι του έθνους –κλήρος, αριστοκρατία και, για πρώτη φορά, αστοί– προσέφεραν στον βασιλιά την υποστήριξή τους, αφού έθεσαν την αρχή ότι πάνω από αυτόν δεν υπήρχε καμιά εξουσία στον κόσμο, ούτε η παπική. Μπροστά σε αυτή τη διακήρυξη ο πάπας προσέθεσε στον αφορισμό και τη βούλα Unam Sanctam, αντιτάσσοντας την αξίωση για υπεροχή του πάπα όχι μόνο στα πνευματικά, αλλά και στα κοσμικά ζητήματα. Ο Φ. αντέδρασε στέλνοντας στη Ρώμη ανθρώπους του με τον καγκελάριό του Γουλιέλμο του Νογκαρέ για να συλλάβουν τον πάπα, ο οποίος συνελήφθη αιφνιδιαστικά στο Ανιάνι, αλλά, αφού κρατήθηκε μερικές μέρες, αφέθηκε ελεύθερος. Η προσβολή του πάπα και η σκληρότερη φορολογική πολιτική που εφάρμοσε στη συνέχεια ο Φ. τον κατέστησαν ακόμα πιο αντιπαθή στον κόσμο. Προσπάθησε τότε να επανακτήσει το κύρος του φροντίζοντας ώστε, όταν πέθανε ο διάδοχος του Βονιφάτιου H’, Βενέδικτος IA’, έπειτα από παποσύνη λίγων μηνών, να εκλεγεί Γάλλος πάπας, ο Γασκόνος Κλήμης E’, αρχιεπίσκοπος του Μπορντό, ο οποίος μετέφερε την παπική έδρα στη Γαλλία (από το 1305 έως το 1308 σε διάφορες πόλεις και τελικά έως το 1377 στην Αβινιόν). Kατόρθωσε να επιβάλει τις θελήσεις του σε πολλές σοβαρές περιπτώσεις και στον Κλήμεντα E’, που πριν εκλεγεί πάπας ήταν εχθρός του: αξιομνημόνευτη είναι, μεταξύ των άλλων, η διάλυση, με διάταγμα του Κλήμεντα E’, του τάγματος των Ναϊτών, από την κολοσσιαία περιουσία του οποίου ο βασιλιάς άρπαξε μεγάλο μέρος.

5. Φ. E’ o Μακρής, βασιλιάς της Γαλλίας από το 1316 έως το 1322. Αδελφός του Λουδοβίκου Γ’ έγινε αντιβασιλιάς του ανιψιού του, Ιωάννη A’ του Οψιγενούς. Αλλά, έπειτα από τον θάνατο του τελευταίου, λίγες μέρες μετά τη γέννησή του, ο Φ. ανακηρύχθηκε βασιλιάς αφού επικαλέστηκε τον σαλικό νόμο.

6. Φ. Στ’ του Βαλουά, βασιλιάς της Γαλλίας από το 1328 έως το 1350. Υπήρξε αντιβασιλιάς μέχρι το θάνατο του εξαδέλφου του Καρόλου Δ’. Όταν όμως η έγκυος χήρα του δεύτερου γέννησε κορίτσι ο Φ. χρίστηκε βασιλιάς. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του άρχισε ο Εκατονταετής πόλεμος και οι γαλλικές δυνάμεις υπέστησαν σοβαρές ήττες στη θάλασσα (Εκλίζ, 1340) και στην ξηρά (Κρεσί, 1346).

Ο Φίλιππος Γ’ της Γαλλίας.

Ο Φίλιππος Δ’, ο Ωραίος της Γαλλίας (μεσαιωνική μικρογραφία).

Σε μικρογραφία απεικονίζεται ο Φίλιππος Στ’, βασιλιάς της Γαλλίας.

IV

Όνομα ενός βασιλιά της Καστίλλης και 4 της Ισπανίας.

1. Φ. A’ o Ωραίος (Μπριζ 1478 – Μπούργκος 1506). Bασιλιάς της Καστίλης και της Λεόν, γόνος του δυναστικού οίκου των Αψβούργων, γιος του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού A’ και της Μαρίας της Βουργουνδίας και κληρονόμος, από τη μητέρα του, των Κάτω Χωρών και των άλλοτε βουργουνδικών επαρχιών του Aρτουά και της Ελεύθερης Κομητείας. Το 1496 ολοκληρώθηκε το παλαιό συνοικέσιό του με την κόρη των καθολικών βασιλιάδων (του Φερδινάνδου της Αραγονίας και της Ισαβέλλας της Καστίλης), Ιωάννα την Τρελλή. Ο Φ., εκτελώντας εντολή του πεθερού του Φερδινάνδου, αλλά παραβλέποντας ουσιώδεις οδηγίες του, υπέγραψε με τον βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο IB’ τη δυσμενή για την Ισπανία συνθήκη της Λιόν (1503), γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα νέα ισπανογαλλική αναμέτρηση, που κατέληξε στην οριστική επικράτηση των Ισπανών στο βασίλειο της Νάπολης. Μετά την αποκατάσταση των σχέσεών του με το Φερδινάνδο (που είχαν φτάσει σε κρίσιμο σημείο ύστερα από τον θάνατο της Ισαβέλλας και τις προσπάθειες του Φ. να τη διαδεχθεί στο θρόνο της Καστίλης), ο Φ. ανέλαβε στα μέσα του 1506 την εξουσία, την οποία όμως δεν πρόλαβε να χαρεί εξαιτίας του πρόωρου θανάτου του (25 Σεπτεμβρίου 1506).

2. Φ. B’ (Βαλιαδολίδ 1527 – Εσκοριάλ 1598), βασιλιάς της Ισπανίας, πρωτότοκος γιος του Καρόλου E’ και της Ελισάβετ της Πορτογαλίας. Σπούδασε κοντά σε ουμανιστές που είχαν διακριθεί στην εποχή τους (Ονοράτο Χουάν, Σεπούλβενδα, Χουάν Μαρτίνεθ Σιλιθέο), διαμορφώνοντας έναν κλειστό χαρακτήρα μοναχικού ανθρώπου και όχι του κοσμικού της αυλής, γεγονός που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εσωτερική, αλλά και στην εξωτερική του πολιτική. Για την πολιτική διαπαιδαγώγηση του Φ. φρόντισε ο πατέρας του Κάρολος E’, o οποίος όχι μόνο τού άφησε γραπτώς τις κατευθύνσεις που θα έπρεπε να έχει η μοναρχία του, αλλά του έδωσε, από νωρίς (1543), όταν ο Φ. ήταν μόλις 16 ετών, ευκαιρίες να κυβερνήσει. Τότε πραγματοποιήθηκε και ο πρώτος του γάμος με την εξαδέλφη του Μαρία Εμμανουέλα της Πορτογαλίας και, μετά τον θάνατό της, που επήλθε σύντομα (1545), με τη Μαρία Τιδόρ την Kαθολική, τη βασίλισσα της Αγγλίας. Το 1555 αναλαμβάνει τη διακυβέρνηση των Κάτω Χωρών, και έναν χρόνο αργότερα τη βασιλεία (1556 – 1598). Το 1557 νικά τους Γάλλους στη σημαντική μάχη του Σαν Κεντέν, μοναδικό παράδειγμα πολεμικής δραστηριότητας του Φ. (σε αντίθεση με τον πατέρα του, που είχε πάρει μέρος σε πολλές συγκρούσεις στην Ευρώπη και στη βόρεια Αφρική). Δύο χρόνια αργότερα παντρεύεται (η Μαρία πέθανε το 1558) την Ισαβέλλα του Βαλουά και λίγα χρόνια αργότερα, ύστερα από τον θάνατό της (1568), την τέταρτη και τελευταία (μολονότι λιγόζωη κι αυτή) γυναίκα του, την Άννα την Αυστριακή (πέθανε το 1580).

Η νίκη του στο Σαν Κεντέν τού έδωσε τη δυνατότητα να υπογράψει το 1559 τη συνθήκη του Κατό-Καμπρεζί, που έθεσε τέρμα στην παλαιά ισπανογαλλική αντίθεση και καθιέρωσε την ηγεμονία της Ισπανίας στην Ευρώπη. Η δύναμή του ως απολυταρχικού μονάρχη του πλουσιότερου κράτους του κόσμου τού επέτρεψε να εφαρμόσει μια μεγαλεπήβολη πολιτική, που από τη μια απέβλεπε στο να υλοποιήσει τις κοσμοκρατορικές τάσεις των Αψβούργων και από την άλλη να πραγματοποιήσει τα σχέδια του Καρόλου E’ για την πάταξη της Μεταρρύθμισης και τη θρησκευτική ενοποίηση της Ευρώπης. Η πολιτική αυτή οδήγησε την Ισπανία σε επικίνδυνες περιπέτειες και δονκιχοτικές εκστρατείες (η πλέον ενδεικτική είναι η καταστροφή της Αήττητης Αρμάδας το 1588), στην αναπόφευκτη οικονομική αιμορραγία (που οδήγησε την οικονομία της χώρας σε χρόνια ελλείμματα), αλλά και στην περίοδο της μεγαλύτερης δόξας της: και στον πολεμικό τομέα (ναυμαχία της Ναυπάκτου, 1571) και στον πολιτιστικό. H βασιλεία του Φ. συμπίπτει με την αρχή του Χρυσού Αιώνα (Siglo de Oro) της ισπανικής λογοτεχνίας και τέχνης. Η πολιτική όμως είχε ως συνέπεια την αναζωπύρηση των εθνικιστικών κινημάτων (ιδίως στις Κάτω Χώρες, μόνιμη εστία αντίδρασης κατά της ισπανικής κυριαρχίας) και των θρησκευτικών πολέμων και αντιθέσεων (Nύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, 1572). Στο εσωτερικό εξάλλου ο φανατικά ορθόδοξος καθολικισμός του Φ. οδήγησε στην εκμηδένιση κάθε μεταρρυθμιστικής κίνησης, στην προετοιμασία της οριστικής εκδίωξης των κρυπτοϊουδαίων (maranos) και των κρυπτομουσουλμάνων (moriscos), στην επέκταση της δραστηριότητας της Ιεράς Εξέτασης (που δεν δίστασε να καταδικάσει, για πολιτικά κυρίως αδικήματα, τον διάδοχο Δον Κάρλος, τον σπουδαιότερο βασιλικό σύμβουλο Αντόνιο Πέρεθ και τον ουσιαστικό ηγέτη της ισπανικής Εκκλησίας αρχιεπίσκοπο του Τολέδου Καράνθα) και των άουτος του Βαλιαδολίδ. Παρά τη σκληρότητά τους, τα μέτρα αυτά συνετέλεσαν στην αποκατάσταση άρρηκτης εθνικής ενότητας, σε εποχή που τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη κλυδωνίζονταν από τις συνεχείς εσωτερικές αναταραχές.

3. Φ. Γ’ (Μαδρίτη 1578 – 1621). Bασιλιάς της Ισπανίας, γιος του προηγούμενου και της Άννας της Αυστριακής. Παρά τις προσπάθειες του πατέρα του και τις συστηματικές σπουδές του, δεν κατόρθωσε να διαμορφώσει τον τύπο του δυναμικού μονάρχη που θέλησε να επιβάλει στις επικράτειές του ο αψβουργικός οίκος και ο Κάρολος E’. O Φίλιππος B’ αναγκάστηκε να του εξασφαλίσει συμβούλους, δασκάλους και σύζυγο ακόμα (την αρχιδούκισσα Μαργαρίτα την Αυστριακή, την οποία παντρεύτηκε έναν χρόνο μετά τον θάνατο του πατέρα του). Η διακυβέρνηση του Φ. (1598 – 1621) χαρακτηρίζεται από την υπερβολική δύναμη των αυλικών, κυρίως του δούκα της Λέρμα, αληθινού κυβερνήτη της Ισπανίας έως το 1618. Βασικοί σταθμοί της βασιλείας του ήταν η Δωδεκαετής Συνθήκη ειρήνης με τις επαναστατημένες Κάτω Χώρες (1609-10) και η οριστική έξωση των κρυπτομουσουλμάνων από την Ιβηρική χερσόνησο (1609). Η έξοδος χιλιάδων εργατικών χεριών, καλλιεργητών και βιοτεχνών αποτέλεσε βέβαια καίριο πλήγμα για την οικονομία της χώρας, αλλά η αποκατάσταση της εθνικής ενότητας και η εξουδετέρωση του κινδύνου των μουσουλμάνων αυτών –που ήταν διαρκώς ανεπίσημοι σύμμαχοι των εχθρών της Ισπανίας στην Ευρώπη, στη βόρεια Αφρική και στην Τουρκία– εξασφάλισε στη χώρα όχι ευκαταφρόνητα πλεονεκτήματα. Στην εξωτερική πολιτική του Φ. εμφανής είναι η τάση ειρήνευσης (Γαλλία, Αγγλία), αλλά η έκρηξη του Τριακονταετούς πολέμου (1618-48) τον ανάγκασε να προστρέξει σε βοήθεια του συγγενή του και καθολικού αυτοκράτορα Φερδινάνδου B’ και να αναμειχθεί ενεργά στις θρησκευτικές διαμάχες της Ευρώπης. Η Ισπανία έλαβε ενεργό ρόλο επίσης στην υπόθεση της Βαλτελλίνα, συγκρούστηκε με τον Κάρολο Εμμανουήλ της Σαβοΐας και άφησε σε εκρεμμότητα μια κατάσταση από την οποία τελικά η ισπανική μοναρχία βγήκε ουσιαστικά ζημιωμένη. Ο Φ. ακολούθησε επίσης τολμηρή πολιτική και έναντι του τουρκικού προβλήματος: συμμάχησε με τον σάχη της Περσίας Αμπά εναντίον των Οθωμανών, ενθάρρυνε (χωρίς να βοηθήσει ενεργά) τα επαναστατικά κινήματα στην Αλβανία, στην Ελλάδα και στην Κύπρο και πραγματοποίησε αξιόλογες επεμβάσεις στη βόρεια Αφρική. Η βασιλεία του έχει να επιδείξει πλάι στους ευνοούμενους, τους favoritos και την camarilla, και δυναμικούς εκπροσώπους, όπως ο δούκας του Οσούνα στην Κάτω Ιταλία και ο μαρκήσιος της Βιλαφράνκα στο Μιλάνο.

4. Φ. Δ’ (Βαλιαδολίδ 1605 – Μαδρίτη 1665). Bασιλιάς της Ισπανίας, γιος του προηγούμενου. Πιο αδύνατος χαρακτήρας από τον πατέρα του, είχε επιπλέον την ατυχία να μείνει ορφανός και να αναλάβει τη διακυβέρνηση (1621-65) σε ηλικία 16 ετών. Έτσι, η εξουσία και η διαμόρφωση της πολιτικής πέρασε γρήγορα στα χέρια των βασιλικών συμβούλων, από τους οποίους διακρίθηκαν, ως ουσιαστικοί ηγέτες της χώρας, πρώτα ο κόμης-δούκας του Ολιβάρες (η πτώση του πραγματοποιήθηκε το 1643) και ύστερα ο δον Λουίς ντε ‘Aρο ως το 1661. Στην πραγματικότητα ο Φ. βρισκόταν πάντοτε στο περιθώριο της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής και έτσι δεν μπορεί να θεωρηθεί αληθινά υπαίτιος των μεγάλων αποτυχιών της βασιλείας του: το 1628 οι Ολλανδοί (που είχαν βρεθεί ξανά σε ρήξη με την Ισπανία το 1625) νίκησαν τους Ισπανούς· το 1640 η Πορτογαλία, που είχε ενσωματωθεί από τον Φίλιππο B’ στην ισπανική επικράτεια (1581), αλλά είχε αποδεχθεί αγόγγυστα την επικυριαρχία της γειτονικής χώρας, επαναστάτησε με επικεφαλής τον δούκα της Μπραγκάνθα και κέρδισε την ανεξαρτησία της· την ίδια εποχή σημειώνεται στην Καταλονία, με γαλλική υποκίνηση, επικίνδυνη διασπαστική επανάσταση, που έληξε με βαριές θυσίες για τους Ισπανούς· τέλος, η Ισπανία αναμείχθηκε πιο ενεργά στον Τριακονταετή πόλεμο και, ύστερα από μερικές πρόσκαιρες επιτυχίες, νικήθηκε από τους Γάλλους συμμάχους των διαμαρτυρομένων (1643, 1648). Έτσι, οι δύο μεγάλες συνθήκες που υπέγραψαν οι υπουργοί του Φ. αποτέλεσαν δύο από τις μεγαλύτερες ήττες της Ισπανίας: με τη συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) οι Ισπανοί έχασαν την ηγεμονία στην Ευρώπη, την οποία είχαν τώρα οι Γάλλοι· με τη συνθήκη των Πυρηναίων έχασαν εδάφη στην ίδια την Ιβηρική (Ρουσιγιόν) που είχαν καίρια σημασία για την ασφάλεια της χώρας.

5. Φ. E’ (Βερσαλλίες 1683 – Μαδρίτη 1746). Bασιλιάς της Ισπανίας, γιος του μεγάλου δελφίνου της Γαλλίας Λουδοβίκου Βουρβόνου και της Μαρίας Άννας της Βαυαρίας. Μολονότι συνδεδεμένος με γαλλικό οίκο (ήταν δούκας της Ανδηγαυίας), ορίστηκε με τη διαθήκη του προηγούμενου βασιλιά της Ισπανίας Καρόλου B’ (1661-1700) κληρονόμος του ισπανικού θρόνου (1700). Και ενώ οι περισσότερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αναγνώρισαν τη νομιμότητα της εκλογής του, ο αρχιδούκας Κάρολος Στ’ της Αυστρίας, με την ενίσχυση και του αυτοκράτορα Λεοπόλδου A’, αμφισβήτησε τον Φ. και έδωσε το σύνθημα για την έναρξη της διαμάχης των Βουρβόνων και των Αψβούργων, που είναι γνωστή ως πόλεμος της διαδοχής του ισπανικού θρόνου (1701-14). Στον πόλεμο πήρε μέρος (υπέρ του Φ.) ο Λουδοβίκος ΙΔ’ της Γαλλίας, προκαλώντας με τον τρόπο αυτόν την ενεργό ανάμειξη –στο πλευρό της Αυστρίας, της συμμάχου της Πρωσίας και του Ανόβερου– της Ολλανδίας και της Αγγλίας. Η νίκη έκλινε προς την πλευρά του Φ. (συνθήκη της Ουτρέχτης, 1713), αλλά η Ισπανία έχασε τελικά το Γιβραλτάρ και τη Μινόρκα (τα πήραν οι Άγγλοι), τη Φλάνδρα, το Μιλάνο, τη Νάπολη και τη Σαρδηνία (δόθηκαν στην Αυστρία) και τη Σικελία (δόθηκε στον δούκα της Σαβοΐας Βίκτορα Αμεδαίο B’). O Φ. είχε ακολουθήσει στην αρχή φιλογαλλική πολιτική, στην οποία δεν ήταν αμέτοχη η πρώτη του γυναίκα, η Μαρία Λουίζα της Σαβοΐας· μετά τον θάνατό της (1714) και τον γάμο του με τη δυναμική Ισαβέλλα Φαρνέζε, η επιρροή των Ιταλών αντικαθιστά τη γαλλική και ο βασιλικός σύμβουλος καρδινάλιος Ιούλιος Αλμπερόνι (1664 – 1752) μετατρέπεται σε πραγματικό κυβερνήτη της χώρας. Το 1724 διακόπτεται η βασιλεία του Φ. με την παραίτηση του υπέρ του γιου του Λουδοβίκου A’. Αλλά, παρά τη θέλησή του, αναγκάζεται να επανέλθει σύντομα ύστερα από τον απροσδόκητο θάνατο του τελευταίου (31 Αυγούστου 1724).

Ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος E’ παρασημοφορεί τον στρατάρχη Μπέρουικ σε πίνακα του Ενγκρ.

O βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος Β’ σε πίνακα του Τισιανού.

Ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος Γ’ έφιππος σε πίνακα του Βελάσκεθ.

Ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος Δ’ σε πίνακα του Βελάσκεθ.

V

Όνομα Φράγκων ηγεμόνων στο Βυζάντιο.

1. Φ. A’ ντε Κουρτενέ (περ. 1243 – 1283). Γιος του τελευταίου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Διεκδικητής του θρόνου, δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει το όνειρό του, γιατί στο μεταξύ η Κωνσταντινούπολη πέρασε στους Έλληνες (1261).

2. Φ. ο Σαβανδικός. Ηγεμόνας της Αχαΐας (1301-06), γιος του κόμη των Σαλώνων Θωμά Γ’. Το 1300 παντρεύτηκε την ηγεμονίδα της Αχαΐας Ισαβέλλα και τον επόμενο χρόνο ανακηρύχθηκε ηγεμόνας. Άντρας φιλόδοξος και επιδεικτικός, προκάλεσε τη δυσπιστία του επικυρίαρχου βασιλιά της Νάπολης, ο οποίος τον καθαίρεσε τον Ιούνιο του 1306.

3. Φ. B’ o Ταραντίνος (περ. 1280 – 1332). Πρίγκιπας (1307-13) της Αχαΐας. Γιος του βασιλιά της Σικελίας Καρόλου B’ του Ανδηγαυού, ο Φ. B’ παντρεύτηκε την Αικατερίνη Βαλουά, τελευταία απόγονο των Φράγκων αυτοκρατόρων της Κωνσταντινούπολης. Για μεγάλο διάστημα ήταν διεκδικητής του αυτοκρατορικού θρόνου (1313-31).

4. Φ. Γ’ ο Ταραντίνος (1323 – 1373). Πρίγκιπας της Αχαΐας (1364-73). Λατίνος διεκδικητής του αυτοκρατορικού θρόνου της Κωνσταντινούπολης (1364-73).

VI

Όνομα 2 δουκών της Βουργουνδίας.

1. Φ. A’ o Τολμηρός (Ποντουάζ 1342 – Χαλ 1404). Τέταρτος γιος του Ιωάννη του Καλού, βασιλιά της Γαλλίας, πήρε από τον πατέρα του το δουκάτο της Βουργουνδίας, στο οποίο, με τον γάμο του με τη Μαργαρίτα της Φλάνδρας, προσέθεσε τα εδάφη της Φλάνδρας, του Αρτουά και της Ελεύθερης Κομητείας. Ήταν αντιβασιλιάς της Γαλλίας τα χρόνια που ήταν ανήλικος ο Κάρολος Στ’. Χάρη στο μεγάλο γόητρο που είχε, τον κάλεσαν πάλι vα αναλάβει την ευθύνη του θρόνου όταν αποκαλύφθηκε πως ο βασιλιάς ήταν άρρωστος ψυχικά (1392).

2. Φ. B’ o Καλός (Ντιζόν 1396 – Μπριζ 1467). Γιος του Ιωάννη του Άφοβου, διαδέχθηκε τον πατέρα του το 1419. Εχθρός του δελφίνου Καρόλου, πήρε το μέρος του Ερρίκου E’ της Αγγλίας (Εκατονταετής πόλεμος), συλλαμβάνοντας τη Ζαν ντ’ Αρκ στην Κομπιένη (1430). Πέντε χρόνια αργότερα, όμως, συμφιλιώθηκε με τον Κάρολο, που είχε στο μεταξύ γίνει βασιλιάς της Γαλλίας (συνθήκη του Aράς) και με τον αυτοκράτορα Σιγισμούνδο, που του αμφισβητούσε τη Λοθαριγγία. ‘Επειτα από μια σύντομη περίοδο εχθροπραξιών με την Αγγλία αφοσιώθηκε στην εσωτερική οργάνωση του κράτους του, που κινδύνευε από τις διασπαστικές τάσεις των πόλεων της Φλάνδρας. Το 1465 παραχώρησε την άσκηση της εξουσίας στον γιο του Κάρολο.

Προσωπογραφία του Φίλιππου του Καλού.

VII

Όνομα δουκών της Ορλεάνης. Bλ. λ. Ορλεάνη.

VIII

Όνομα Ελλήνων λογίων.

1. Επίσκοπος της Γόρτυνας στην Κρήτη. (2ος αι. μ.Χ.). Έγραψε αξιόλογο έργο, στο οποίο καταφέρεται ενάντια στον αιρετικό Μαρκίωνα.

2. Φ. ο Θεσσαλονικεύς. Ποιητής και επιγραμματοποιός από τη Θεσσαλονίκη. (τέλη 4ου αι. π.Χ. – αρχές 1ου αι. μ.Χ.). Κατά μίμηση του Μελεάγρου εκ Γαδάρων, ο Φ. συγκέντρωσε τα επιγράμματα των μεταλεξανδρινών και ρωμαϊκών χρόνων και κατάρτισε ανθολογία με τον τίτλο Στέφανος. Πρόκειται για σπουδαιότατο έργο, καθώς διέσωσε έως τις μέρες μας ποιητές που σε αντίθετη περίπτωση θα μας ήταν άγνωστοι, οι οποίοι συμπεριλήφθηκαν από τον Κεφαλά στην Παλατινή Ανθολογία. Ο Φ., στην αρχή της ανθολογίας του, προτάσσει πρόλογο όπου κατονομάζει τους ποιητές και τα έργα τους που περιέχονται στο σύγγραμμα, παρεμβάλλει δε στο κυρίως σώμα της ανθολογίας και γύρω στα 80 δικά του επιγράμματα, γραμμένα σε ελεγειακό και ιαμβικό μέτρο.

3. Καλλιγράφος και αντιγραφέας χειρογράφων του 16ου αι. Έζησε στο Άγιο Όρος.

4. Φ. ο Κύπριος. Κληρικός. (17ος αι.). Διετέλεσε πρωτονοτάριος του οικουμενικού πατριαρχείου. Έγραψε εκκλησιαστικό χρονικό. Η λατινική του μετάφραση δημοσιεύτηκε στη Γερμανία το 1687 με τον τίτλο Cronicon Ecclesiae Graecae.

5. Φ. ο Σιδίτης. Κληρικός, ιστορικός και εκκλησιαστικός ρήτορας από τη Σίδη της Παμφυλίας. (τέλη 4ου αι. π.Χ. – αρχές 5ου αι. μ.Χ.). Γύρω στο 430 έγραψε λεπτομερέστατη Χριστιανική ιστορία, στην οποία συμπεριλαμβάνει τα γεγονότα από τη δημιουργία του κόσμου έως το 426. Το έργο αυτό, εξαιτίας των πολλών παρεκβάσεων, των επαναλήψεων, των ανακριβειών, των λανθασμένων χρονολογιών και της έλλειψης της κρίσης του, χαρακτηρίστηκε άχρηστο και ανάξιο λόγου από τον εκκλησιαστικό ιστορικό Σωκράτη. Και ο πατριάρχης Φώτιος, όμως, εκφράστηκε με δυσμένεια για τη λογοτεχνική αξία του συγγράμματος, από το οποίο ελάχιστα αποσπάσματα διασώθηκαν έως τις μέρες μας. Ο Φ. έγραψε και απολογητικό έργο, το οποίο χάθηκε, για να αντικρούσει το έργο του Ιουλιανού του Παραβάτη, που καταφερόταν ενάντια στους χριστιανούς.

6. Φ. ο Σολιτάριος. Μοναχός (1081 – 1118) που έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Αλεξίου A’ Κομνηνού. Έγραψε τα ποιήματα Κλαυθμοί και Διόπτρα, το πρώτο με 371 στίχους και το δεύτερο με 1710. Τα ποιήματα αυτά σώζονται σε κώδικα του 17ου αιώνα στο Άγιον Όρος.

IX

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Ένας από τους δώδεκα αποστόλους. Γεννήθηκε στη Βηθσαϊδά, αναγνώρισε στον Ιησού τον Μεσσία και τον ακολούθησε. Σύμφωνα με την παράδοση, κήρυξε το Ευαγγέλιο στη Φρυγία και μαρτύρησε στην Ιεράπολη. Στον Φ. αποδόθηκαν μερικά κείμενα που χαρακτηρίστηκαν απόκρυφα: το Ευαγγέλιον του Φιλίππου, που χρησιμοποιούσαν οι γνωστικοί της Αιγύπτου, και οι Πράξεις του Φιλίππου. Η μνήμη του τιμάται στις 14 Νοεμβρίου.

2. Καταγόταν από την Καισάρεια της Παλαιστίνης. Ήταν ένας από τους εφτά διακόνους. Κήρυξε το Ευαγγέλιο στη Σαμάρεια και στη Γάζα, όπου βάφτισε τον Σίμωνα το Μάγο και τον Κανδάκη, ευνούχο της βασίλισσας της Αιθιοπίας. Διετέλεσε επίσκοπος στις Τράλλεις της Μικράς Ασίας, όπου και πέθανε. Η μνήμη του τιμάται στις 11 Οκτωβρίου.

3. Επίσκοπος της Γάζας. Η μνήμη του τιμάται στις 14 Φεβρουαρίου.

4. Ρωμαίος. Διετέλεσε έπαρχος Ρώμης και Αλεξανδρείας επί Κομμόδου (180 – 192). Μαρτύρησε με σπαθί μαζί με τα παιδιά του Ευγενία, Πρωτά και Υάκινθο. Η μνήμη του τιμάται στις 24 Δεκεμβρίου.

5. Μαρτύρησε με σπαθί, σε άγνωστο τόπο και χρόνο, μαζί με άλλους εννιά. Η μνήμη του τιμάται στις 2 Σεπτεμβρίου.

6. Πέθανε με μαρτυρικό θάνατο στη Νικομήδεια της Βιθυνίας (303), μαζί με τους Στράτωνα, Ευτυχιανό και Κυπριανό. Η μνήμη του τιμάται στις 17 Αυγούστου.

X

Ονομασία 3 οικισμών.

1. Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 200 μ.) του νομού Καβάλας. Είναι έδρα του ομώνυμου δήμου (31 τ. χλμ.).

2. Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 240 μ.) στην πρώην επαρχία Μονοφατσίου του νομού Ηρακλείου. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Καστελλιανών.

3. Πεδινός οικισμός (υψόμ. 140 μ.) στην πρώην επαρχία Αποκορώνου του νομού Χανίων. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Βρυσών.

* * *

-η, -ο / φίλιππος, -ον, ΝΑ

αυτός που αγαπά τα άλογα ή την ιππασία και τους ιπποδρομιακούς αγώνες.

[ΕΤΥΜΟΛ. < φιλ(ο)-* + ἵππος (πρβλ. μίσ-ιππος)].